List otwarty w sprawie tzw. małej nowelizacji ustawy o Polskiej Akademii Nauk

Szanowni Państwo

Posłowie i Senatorowie Rzeczypospolitej Polskiej

List otwarty w sprawie tzw. małej nowelizacji ustawy o Polskiej Akademii Nauk

(Aktualna lista sygnatariuszy: https://docs.google.com/document/d/1MzmyALIJnFKrw_ybozpX2PXI2WbVmkjIrRCRLhvb3pA/edit)

Do konsultacji trafił właśnie Projekt ustawy o zmianie ustawy o Polskiej Akademii Nauk oraz niektórych innych ustaw (projekt z d. 29 kwietnia 2019 r.). Niżej podpisani uważają, że projekt ten – z wyłączeniem art. 1 ust. 11 i 12, które były postulowane przez środowiska naukowe PAN – jest nie tylko szkodliwy dla instytutów naukowych PAN i wolności badań naukowych w Polsce, ale że niektóre z proponowanych przepisów stanowią również naruszenie podstawowych praw obywatelskich.

Konieczność zmian w ustawie o PAN uzasadnia się wynikami ogłoszonego w 2017 r. raportu Najwyższej Izby Kontroli o domniemanych nieprawidłowościach w stosowaniu przez dyrektorów instytutów przepisów ustawy kominowej (Wynagradzanie osób kierujących instytutami naukowymi Polskiej Akademii Nauk w latach 2014-2017, nr ewid. 6/2018/I/17/002/KNO). Dziś wszelako jesteśmy mądrzejsi o wyroki sądowe w tej sprawie, a także orzeczenia przed Komisjami Rozstrzygającymi w samej NIK i Komisjami Międzyresortowymi Orzekającymi przy Ministerstwie Finansów. W szczególności sądy pracy stwierdzały, że NIK stosowała błędną wykładnię przepisów ustawy kominowej, wobec której to ustawa o PAN z 2010 r. ma charakter ustawy szczególnej i w związku z tym objęcie funkcji dyrektora nie może prowadzić do zaprzestania pracy naukowej i nie wygasza świadczeń nabytych na mocy prawa pracy. Precyzyjna i jednoznaczna wykładnia stosunku obu ustaw, przywoływana zresztą przez orzecznictwo sądowe, znalazła się w ekspertyzie prof. Andrzeja Szumańskiego („Przegląd Prawa Handlowego” 2018 nr 2, s. 4-12). Uważamy wobec tego, że oficjalne przesłanki do przeprowadzenia zmian w ustawie o PAN utraciły wiarygodność, tym bardziej, że – niezależnie od realnej wartości raportu NIK – nowelizacja w najmniejszym stopniu nie rozstrzyga kwestii, które miała rzekomo rozwiązać, tzn. dwoistości bytu, jakim jest dyrektor instytutu, i granic, w jakich ten byt może się poruszać zgodnie z prawem. W szczególności nie zawiera ona przepisów, które tak modyfikowałyby istniejące już przepisy ustawy o PAN, aby w sposób jednoznaczny i niebudzący wątpliwości określić stosunek ustawy o PAN i ustawy kominowej.

Zamiast tego postuluje się, by w sposób radykalny zwiększyć funkcje nadzorcze Prezesa PAN nad instytutami o realizację działań statutowych jednostek i prawidłowości wydatkowania środków publicznych (art. 1 ust. 1 pkt a), oraz przekazać do jego wyłącznej kompetencji prawa wyrażania zgody na reorganizację instytutu, o których mowa w art. 64 pkt 2 i 3 ustawy. Jest to rozwiązanie o tyle kontrowersyjne, że w tym samym raporcie NIK wskazuje się, że Prezes PAN sprawował nadzór nad instytutami w sposób nierzetelny, przy czym nierzetelność tego nadzoru polegała w głównej mierze na wydaniu dwóch sprzecznych opinii (w 2015 i 2016 r.) co do stosunku ustawy o PAN i ustawy kominowej.

Zgadzamy się oczywiście co do tego, że osoby, które naruszyły prawo, nie powinny sprawować funkcji dyrektora. O tym, kto naruszył prawo, decydują jednak tylko sądy, a nie Prezes PAN i NIK. Proponowane w nowelizacji kompetencje nadzorcze Prezesa PAN przekraczają i naruszają w naszym przekonaniu tradycję typową dla demokratycznych państw prawnych, którym to państwem Polska jest i mamy nadzieję pozostanie. Otóż nie ulega dla nas wątpliwości, że nowelizacja przekazuje kompetencje sądów Prezesowi PAN, co jest niedopuszczalne w demokratycznym państwie. Prezes PAN nie posiada narzędzi wystarczających do wydawania wyroków w sprawach naruszenia prawa.

Dotyczy to w szczególności proponowanego art. 53 ust. 8, który mówi o trybie odwoływania dyrektora instytutu przed okresem, na który został on powołany. Nowelizacja daje Prezesowi PAN nowe uprawnienia do przeprowadzania w instytutach kontroli i audytów jakości prowadzonych badań, a wynikające z nich wnioski, jedynie opiniowane przez dany Wydział PAN, są następnie przekazywane dyrektorowi instytutu już jako zalecenia naprawcze (art. 1 ust. 5 pkt b), które ten powinien wprowadzić w zarządzanej przez siebie jednostce, raportując efekty swoich działań odpowiedniemu Wiceprezesowi PAN. Jeżeli zalecenia nie zostaną jednak wykonane (lub zostaną wykonane w stopniu niewystarczającym), Prezes PAN odwołuje dyrektora na wniosek Wiceprezesa PAN – jako powołujący audytorów pełni więc jednoczesną funkcję prokuratora i sędziego. Otóż w naszym przekonaniu w demokratycznych systemach prawnych, kto inny kontroluje i bada nadużycia, a kto inny wydaje wyroki w danej sprawie, natomiast w proponowanych przepisach przewiduje się tryb z tą zasadą całkowicie sprzeczny. Ponieważ audyty i kontrole mają dotyczyć m.in. jakości prowadzonych badań, istnieje realna groźba, że instytuty utracą autonomię w kreowaniu własnego profilu naukowego i swoich programów badawczych.

Nowelizacja wprowadza w tym względzie rozwiązania, które budzą zarówno najwyższą nieufność co do ich intencji, jak i podejrzenia co do faktycznego naruszania przez nie demokratycznego porządku prawnego:

1) odwołanie dyrektora przez Prezesa PAN ma się dokonywać jedynie na wniosek odpowiedniego Wiceprezesa PAN, który został przecież powołany przez Prezesa PAN i znajduje się wobec niego w stosunku podległości służbowej;

2) nie kwestionujemy, oczywiście w prawnie uzasadnionych przypadkach, prawa Prezesa PAN do odwoływania dyrektora, jednakże w świetle nowelizacji z procedury tej zostają wyeliminowane jakiekolwiek mechanizmy odwoławcze, które są przecież fundamentalne dla wszelkich tego rodzaju procedur o charakterze administracyjnym. W świetle proponowanych przepisów dyrektor nie może tymczasem odwołać się od tej decyzji, i w związku z tym jedyne narzędzie, jakie mu pozostaje, to postępowanie przed sądem administracyjnym, które powinno być nie pierwszą, a raczej ostatnią drogą dochodzenia swoich praw. Nie będzie przeto przesadą stwierdzenie, że aby uniknąć sytuacji, która ma obecnie miejsce, gdy sądy kwestionują wykładnie prawa stosowane przez Prezesa PAN, w nowej ustawie upoważniono Prezesa do rozstrzygania spornych kwestii prawnych, minimalizując prawo potencjalnych ofiar takiego postępowania do odwoływania się do niezawisłych sądów. Tego typu rozwiązanie pozostaje obce kulturze prawnej demokratycznego państwa;

3) w dotychczas obowiązującej ustawie istniały mechanizmy kontrolne, które wiązały się z kompetencjami władz wydziałów, Rad Kuratorów i Rad Naukowych instytutów. Proponowana ustawa w sposób istotny ogranicza ich rolę, sprowadzając je jedynie do funkcji ciał opiniujących czy doradczych, ale bez istotnej wagi ich głosu dla działań, które będzie podejmował Prezes PAN. Uważamy, że nie tylko prowadzi to do faktycznego wyeliminowania procedur odwoławczych, ale jest w sposób rażący sprzeczne z innymi przepisami ustawy z 2010 r., w których definiuje się ich funkcję i rolę. W odniesieniu do audytu „jakości prowadzonych badań naukowych” powoływane będą krajowe i zagraniczne zespoły kontrolne, co stanowi wotum nieufności wobec Akademików, którzy czuwają nad rozwojem instytutów poprzez swój udział w Radach Naukowych i Radach Kuratorów. Wykonywanie zaleceń co do jakości badań to jednocześnie pretekst do ingerencji w strukturę instytutów możliwie najwygodniejszy, bo niedający się sprecyzować i ujednoznacznić. Przy takiej arbitralności oceny będzie można dowolnie sterować profilem naukowym instytutu oraz ubezwłasnowolnić dyrektora, który będzie na łasce i niełasce tych arbitralnych ocen, nie mogąc jednocześnie planować badań w sposób długofalowy. Nie ulega wątpliwości, że w tej procedurze partycypować powinna Rada Naukowa instytutu, ponieważ Rady Naukowe są organami niezależnymi od dyrektorów i sprawującymi nadzór nad działalnością instytutu – jeśli zaś eksperci zewnętrzni mieliby zostać powołani, to tylko przez Radę Naukową, ponieważ tylko Rady Naukowe mają do tego kompetencje. Nie można decyzji o odwołaniu dyrektora i zmianie profilu prowadzonych w instytucie badań podejmować bez głosu Rady Naukowej. W szczególności uderza fakt, że jakąkolwiek instancją odwoławczą dla dyrektorów i instytutów przestaje być Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, które zrzeka się swoich kompetencji w tym względzie na korzyść Prezesa PAN;

4) mimo tak znacząco podniesionych kompetencji nadzorczych i jednocześnie sądowych Prezesa PAN, nie ulega zmianie art. 54 ust. 1 ustawy z 2010 r., głoszący, że „Dyrektor instytutu kieruje bieżącą działalnością instytutu, odpowiada za gospodarowanie mieniem zgodnie z zasadami, o których mowa w art. 72 ust. 1, oraz odpowiada za wynik finansowy działalności instytutu”. Odpowiedzialność, o której tu się mówi, spoczywa jednoosobowo na dyrektorze jednostki. W związku z tym Prezes PAN uzyskuje rozległe narzędzia kontrolne, ale bez odpowiedzialności, która całkowicie spada na dyrektora;

5) przy tak zakrojonych kompetencjach nadzorczych i sądowniczych Prezesa PAN należy zwrócić uwagę na potencjalnie silną sytuację konfliktu interesów, w jaką popadnie Prezes PAN jako jednocześnie osoba zlecająca audyt w swoim macierzystym instytucie i jako pracownik tego instytutu. Niestety, ustawodawca nie zapewnił żadnej transparentności procedur w tym zakresie. Uważamy, że w ślad za poszerzeniem kompetencji Prezesa PAN powinien pojawić się przepis, zgodnie z którym nowo wybrany Prezes PAN zrzeka się pracy w instytucie i traci prawo do wszelkich wynagrodzeń, jakie mógłby czerpać z tegoż zatrudnienia.

Na naszych oczach Polska Akademia Nauk przekształca się za sprawą nowelizacji w instytucję kontroli i nadzoru, o czym dobitnie świadczy ostatni punkt Oceny skutków regulacji, gdzie mówi się rzecz następującą:

„Z uwagi na wprowadzenie zupełnie nowych uprawnień związanych z kontrolą i nadzorem Prezesa PAN nad jednostkami organizacyjnymi Akademii nie ma odniesienia do sytuacji bazowej. Ewaluacja projektowanych zmian powinna zostać przeprowadzona po przeprowadzeniu całego cyklu działalności kontrolnej i audytowej, czyli nie wcześniej niż po 4 latach od dnia wejścia w życie ustawy i powinna być ukierunkowana na ocenę poprawy funkcjonowania instytutów naukowych PAN. Jako miernik efektów regulacji proponuje się liczbę przeprowadzonych kontroli oraz efektywnie wdrożonych (ewentualnych) zaleceń pokontrolnych.”

W naszym przekonaniu fragment ten ewidentnie wskazuje, że proponowana nowelizacja nie tylko stanowi istotną rewolucję („nie ma odniesienia do sytuacji bazowej”) w określeniu relacji pomiędzy władzami PAN a instytutami PAN, ale przede wszystkim, na co wskazuje ostatnie zdanie, nie jest nacelowana na poprawę jakości naukowej w instytutach PAN i zaprowadzenie ładu prawnego w Akademii. Miernikiem efektów regulacji ma być bowiem (sic!) liczba przeprowadzonych kontroli i wdrożonych zaleceń pokontrolnych. Możemy spodziewać się w związku z tym, że jeśli nowelizacja wejdzie w życie, dyrektorzy jednostek, również tych, które są uznawane za najlepsze w Polsce (co potwierdzają wyniki ministerialnej parametryzacji), będą w najbliższym czteroleciu borykać się nie z rozwijaniem programów badawczych, ale z notorycznym przyjmowaniem komisji kontrolnych i realizowaniem ich arbitralnych, bo przecież niezależnych od opinii Rad Kuratorów czy Rad Naukowych zaleceń, nie dysponując jednocześnie żadnym miarodajnym mechanizmem odwoławczym. Za sprawą proponowanych regulacji przywrócony zostanie zatem centralistyczny, funkcjonujący do czasu przemian ustrojowych, model zarządzania instytutami naukowymi PAN, którego to modelu głównym znakiem rozpoznawczym będzie destabilizacja prowadzonych badań i niemożność kształtowania skutecznych i sensownych programów badawczych, zgodnych z misją Akademii zapisaną w art. 2 obecnej ustawy o PAN. Można się spodziewać, że w tym czasie niektóre jednostki albo przestaną istnieć, albo przekształcą się w niewydolne instytucje „naukopodobne”, zaś wielu spośród nawet dobrych i fachowych dyrektorów, cieszących się poparciem środowisk naukowych, przestanie pełnić tę funkcję.

Załączamy wyrazy szacunku,

Sygnatariusze listu:

prof. dr hab. Tomasz Borowski, Instytut Katalizy i Fizykochemii Powierzchni im. Jerzego Habera PAN

prof. dr hab. Wojciech Burszta, Uniwersytet SWPS

prof. dr hab. Wojciech Chlebda, Uniwersytet Opolski, przewodniczący Komitetu Językoznawstwa PAN

prof. dr hab. Alina Ciach, Instytut Chemii Fizycznej PAN

prof. dr hab. Bożena Czerny, Centrum Fizyki Teoretycznej PAN

dr hab. Anna Engelking, prof. IS PAN, Instytut Slawistyki PAN

prof. dr hab. Piotr Fast, Uniwersytet Śląski, przewodniczący Komitetu Słowianoznawstwa PAN

prof. dr hab. Michał Głowiński, emeryt IBL PAN, członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk

prof. dr hab. Hanna Gosk, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, członkini Komitetu Nauk o Literaturze PAN

prof. dr hab. Ryszard Grzesik, Instytut Slawistyki PAN, przewodniczący Rady Naukowej IS PAN

prof. dr hab. Maria Halamska, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, członek korespondent Académie d'Agriculture de France

dr inż. Zdzisław Hensel, były wiceminister w Ministerstwie Edukacji i Nauki, były kanclerz Polskiej Akademii Nauk, emerytowany pracownik Instytutu Archeologii i Etnologii PAN

prof. dr Maria Janion, emerytowana profesor IBL PAN, członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk

dr Ewelina Jarek, Instytut Katalizy i Fizykochemii Powierzchni im. Jerzego Habera PAN

prof. dr hab. Sławomir Jarosz, dyrektor Instytutu Chemii Organicznej PAN

prof. dr hab. Marek Jeżabek, dyrektor Instytutu Fizyki Jądrowej im. Henryka Niewodniczańskiego PAN

dr hab. Sławomir Kalinowski, prof. IRWiR PAN, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN

prof. dr hab. Marian Kisiel, Uniwersytet Śląski, członek prezydium Komitetu Nauk o Literaturze PAN

prof. dr hab. Marek Kłodziński, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN

prof. dr hab. inż. Jacek Koronacki, Instytut Podstaw Informatyki PAN

prof. dr hab. Jerzy Maik, dyrektor Instytutu Archeologii i Etnologii PAN

prof. dr hab. Zbigniew Majchrowski, Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu Gdańskiego, członek Komitetu Nauk o Literaturze PAN

dr hab. Lech Mankiewicz, prof. CFT PAN, dyrektor Centrum Fizyki Teoretycznej PAN

dr Grzegorz Marzec, zastępca dyrektora Instytutu Badań Literackich PAN

dr hab. Tomasz Mazgajski, dyrektor Muzeum i Instytutu Zoologii PAN

prof. dr hab. Anna Nasiłowska, Instytut Badań Literackich PAN, przewodnicząca „Solidarności” IBL PAN

prof. dr hab. Marcin Opałło, dyrektor Instytutu Chemii Fizycznej PAN

prof. dr hab. Walenty Poczta, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu

prof. dr hab. Andrzej Rosner, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN

prof. dr hab. Izabella Rylska, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN

prof. dr hab. Kazimierz Rzążewski, Centrum Fizyki Teoretycznej PAN

dr hab. Roman Sobiecki, prof. SGH, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, członek Rady Naukowej IRWiR PAN

prof. dr hab. Mikołaj Sokołowski, dyrektor Instytutu Badań Literackich PAN

dr hab. Monika Stanny, prof. IRWiR PAN, dyrektor Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN

prof. dr hab. Roch Sulima, emerytowany profesor Uniwersytetu Warszawskiego

dr hab. Sebastian Tarcz, dyrektor Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN

prof. dr hab. Marek Tkacz, Instytut Chemii Fizycznej PAN

prof. dr hab. Joanna Tokarska-Bakir, Instytut Slawistyki PAN

prof. dr hab. Marek Trippenbach, Wydział Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego, członek Rady Naukowej CFT PAN

prof. dr hab. Jacek Waluk, Instytut Chemii Fizycznej PAN, członek korespondent Polskiej Akademii Nauk

prof. dr hab. inż. Piotr Warszyński, Instytut Katalizy i Fizykochemii Powierzchni im. Jerzego Habera PAN

prof. dr hab. Jerzy Wilkin, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk

prof. dr hab. Małgorzata Witko, dyrektor Instytutu Katalizy i Fizykochemii Powierzchni im. Jerzego Habera PAN, członek korespondent Polskiej Akademii Nauk

dr Łukasz Wróbel, Instytut Literatury Polskiej, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego

prof. dr hab. Piotr Zielenkiewicz, dyrektor Instytutu Biochemii i Biofizyki PAN

prof. dr hab. Anna Zielińska, dyrektor Instytutu Slawistyki PAN

Grzegorz Marzec, Instytut Badań Literackich PAN    Skontaktuj się z autorem petycji