Upamiętnienie architektki Diany Reiter przez nadanie końcowemu fragmentowi ul. Pawlikowskiego nazwy „Zaułek Diany Reiter” oraz umieszczenie tablicy biograficznej na budynku przy ul. Pawlikowskiego 16.
Komisja Kultury i Ochrony Zabytków Rady Miasta Krakowa,
pl. Wszystkich Świętych 3-4
31- 004 Kraków
Śledząc życiorys Diany Reiter i znaczenie jej działalności dla historii architektury, a tym samym historii Krakowa trudno zakwestionować potrzebę przywrócenia pamięci o niej. Wciąż istnieje wiele kobiecych postaci, które tworząc kulturę miasta nie są godnie upamiętnione i od lat pozostają w cieniu męskich bohaterów. Diana Reiter wydaje się być jedną z nich. Najbardziej oczywistym wydaje się pomysł upamiętnienia Diany Reiter przez umieszczenie tablicy biograficznej na kamienicy czynszowej zrealizowanej przez architektkę dla Józefa i Eleonory Elsnerów przy ul. Pawlikowskiego 16 (1937–1939). Jednak biorąc pod uwagę ukształtowanie ulicy Pawlikowskiego w jej końcowym odcinku, zwracam się również z wnioskiem o symboliczne nazwanie tej przestrzeni „Zaułkiem Diany Reiter”. Kameralne miejsce w otoczeniu modernistycznych kamienic, to fragment centrum Krakowa, który koresponduje znakomicie z działalnością architektki, dając jednocześnie możliwość intymnego spotkania z jej twórczością. Oczywiście warto wspomnieć, że kamienica jest jednym z ciekawszych przykładów krakowskiej architektury modernistycznej. Czterokondygnacyjna budowla z elementami inspirowanymi przez architekturę okrętową nawiązuje do funkcjonalistycznego stylu Bauhaus. Mam nadzieję, że umiejscowienie nazwiska Reiter w topografii miasta stanie się zaczynem do przywracania jej osoby w pamięci zarówno krakowian jak i i turystów, a sam zaułek miejscem, o którym będą wspominać przewodnicy, historycy sztuki i architektury. Pragnę by nazwanie jej imieniem fragmentu miejskiej przestrzeni zwróciło uwagę również na twórczą moc kobiet i było kontynuacją działań podnoszących świadomość społeczną dotyczącą roli kobiet w nauce i kulturze zarówno Krakowa jak i Polski.
Czy to możliwe, że jedna z pierwszych krakowskich architektek funkcjonuje w zbiorowej pamięci rodaków jedynie jako tragiczna bohaterka filmu „Lista Schindlera”?
Skazana na śmierć przez Amona Goetha specjalistka, której zawodowa etyka nie pozwala na przemilczenie błędu projektowego zagrażającego życiu ludzi, niezależnie od dramatycznych okoliczności. Życiu, które (o czym wie jedynie widz) i tak jest skazane na zagładę. Swoją interwencją i napomnieniem budowniczych obozu wydaje na siebie wyrok śmierci. Płaci za swoje pochodzenie, za swoją dumę, za to, że jako kobieta ośmiela się mieć rację. W filmie epizodyczna rola nie pozwala odkryć kim faktycznie była, choć jej wykształcenie nawet w esesmanach budzi zdziwienie. Co ciekawe, filmowa Diana przedstawia się jako inżynierka, która ukończyła akademię w Mediolanie, jak gdyby dla amerykańskiego widza Lwów był zbyt mało prestiżowy. Prawda o jej śmierci jest również inaczej przedstawiona w relacji naocznego świadka.
„Pracowała przy budowie Wachkaserne – baraków dla niemieckich strażników obozowych. Kiedy zawaliła się ściana jednego z baraków, została pobita i zastrzelona przez Oberscharführera Alberta Hujara. Joseph Bau, który był świadkiem śmierci Diany Reiter, tak opisał morderstwo: „Oficer SS Hujar, który był kierownikiem budowy, zrzucił winę za zawalenie się na inżynier Dianę Reiter… i zaczął ją biczować. Reiterówna była małą, szczupłą kobietą – po pierwszych ciosach zemdlała, ale esesman nadal ją bił […]. Na koniec oddał serię kul w stos kości, szmat i krwi, jakby chciał się upewnić, że inżynier Diana Reiter już się nie podniesie”
„Diana Reiter była absolwentką Wydziału Architektury Politechniki Lwowskiej, (w latach 1919-1930 ten sam wydział ukończyło tylko 15 kobiet). Po przenosinach do Krakowa, w kwietniu 1928 r. podjęła pracę w Biurze Budowlanym Okręgowej Dyrekcji Robót Publicznych przy Urzędzie Wojewódzkim. Była jedyną pracownicą z wykształceniem technicznym. Był to niekwestionowany sukces, który świadczył o jej talencie i determinacji, tym bardziej, że osoby pochodzenia żydowskiego w II RP na ogół miały trudności ze znalezieniem zatrudnienia w sektorze publicznym. Jako referentka opiniowała projekty budowlane oraz zajmowała się odwołaniami osób prywatnych od decyzji władz budowlanych Miasta Krakowa.”
W latach 1928–1931 pracowała w Dyrekcji Robót Publicznych Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie. W Biurze Konstrukcyjnym projektowała wspólnie z dwoma zatrudnionymi w nim architektami, Zdzisławem Kowalskim oraz Adamem Moschenim.
W latach 1930–1931 pełniła obowiązki urzędnika technicznego, opiniowała projekty budynków nowo powstających w Krynicy i zajmowała się odwołaniami osób prywatnych od decyzji władz budowlanych Krakowa.
Na zlecenie wojewódzkiego konserwatora zabytków zajmowała się restauracją zamku królewskiego w Niepołomicach.
W 1928 roku projekt, nad którym pracowała wraz ze Zdzisławem Kowalskim oraz Adamem Moschenim, otrzymał III miejsce w konkursie na gmach Biblioteki Jagiellońskiej.
Po likwidacji Biura Konstrukcyjnego w 1931, została przydzielona do Oddziału Budowlanego Pierwszym projektem młodej architektki był projekt przebudowy Pałacu Krzysztofory, dawnej siedziby Dyrekcji Robót Publicznych, współtworzony z Adamem Moschenim i Zdzisławem Kowalskim (kierownikiem Biura Budowlanego).
W latach 1931-1934 była członkinią Związku Architektów Województwa Krakowskiego. Przewodniczącym stowarzyszenia był Adolf Szyszko-Bohusz, a jego zastępcą – inżynier Kazimierz Kulczyński, kolega Reiter z Okręgowej Dyrekcji Robót Publicznych i jej przyszły pracodawca. Pracę w pracowni Kulczyńskiego rozpoczęła prawdopodobnie w 1933 lub 1934 r. Pewne jest, że była jedyną Żydówką w 45-osobowym zespole architektów.
W latach 1932–1934 pracowała w biurze Kazimierza Kulczyńskiego, wykonując rysunki architektoniczne. W 1932 na podstawie zdanego egzaminu otrzymała koncesję na wykonywanie zawodu budowlanego pozwalające na samodzielną pracę w zawodzie architekta. Wraz z Relą Schmeidler i Ireną Bertig należała do pierwszych kobiet pracujących w zawodzie architekta w Krakowie.
W 1936 r. Diana Reiter wstąpiła do nowo utworzonego Związku Inżynierów Żydowskich, którego głównym celem była walka o prawo do pracy dla inżynierów żydowskich, doradztwo zawodowe, szkolenie zawodowe, wydawanie specjalistycznych czasopism i książek oraz organizacja wystaw Zasiadała w komitecie organizacyjnym wraz z innymi znanymi krakowskimi architektami – Alfredem Düntuchem, Saulem Wexnerem i Isserem Harbandem. Ponownie była jedną z nielicznych kobiet wśród 195 członków stowarzyszenia (stan na 1938 r.).
W 1942 roku Diana Reiter została deportowana do utworzonego przez Niemców getta na krakowskim Podgórzu. Po likwidacji getta w marcu 1943 została deportowana do niemieckiego nazistowskiego obozu pracy w Krakowie-Płaszowie i tam tragicznie zginęła.
Z poważaniem Magdalena Gawęda
Przy opracowaniu życiorysu korzystałam ze strony https://sztetl.org.pl/
Magdalena Gawęda Skontaktuj się z autorem petycji